What’s in a name…

“What’s in a name?”… verzuchtte Julia tegen Romeo, beiden diep ongelukkig vanwege hun achternamen. Beide families al sinds mensenheugenis op voet van oorlog met elkaar, hoe kon hun liefde ooit iets worden?

“That which we call a rose by any other name would smell as sweet.”

Natuurlijk heeft zij gelijk maar wat gebeurt er als je any other name vervangt door skunk? Bij het opnieuw uitspreken van de zin wordt de geur van de roos niet wezenlijk anders maar dat stinkdier is toch van invloed, vrees ik. Wie ooit zijn afweermiddel heeft geroken, begrijpt wat ik bedoel. En mocht een klein spatje uit een stinkdierklier op kleding terechtkomen, helpt maar één schoonmaakmiddel: de brandstapel!

What's in a name

William Shakespeare schreef Romeo en Julia op het eind van de 16e eeuw, ruim 400 jaar geleden. Naar de mening van velen is er niemand geweest die zoveel invloed op een taal heeft uitgeoefend als hij. Voorbeelden te over. En zijn onderwerpen bleken tijdloos en boeien nog steeds. In het Drentse Diever heb ik Een Midzomernachtdroom bijgewoond, in de open lucht op een zachte midzomeravond inderdaad, misschien wel zestig jaar geleden. Verzorgd door de inwoners van Diever, amateurs in feite. Eén van de mooiste voorstellingen die ik ooit gezien heb. Waarschijnlijk ook omdat ik jong was. En neen, het is niet bij die ene gebleven…

Hoe komt William zelf aan zijn naam? Weinig bekend is zijn (half) Nederlandse afkomst. Zijn vader, Jan Schaakspier, was een handelaar in Krimpen aan de IJssel met zo veel contacten in Engeland (ook privé) dat hij besloot er te gaan wonen. In Stratford-upon-Avon in 1560 en omdat de Engelsen hun tong braken over de sch van schaak, veranderde hij zijn naam in John Shakespeare. Dat ging toen vrij eenvoudig, weinig ambtelijk gepier. En trouwde in 1561 met een dame van adellijke afkomst waarna in april 1564 William werd geboren.

Namen worden verplicht! Onder het bewind van Napoleon Bonaparte werd in 1811 iedereen in het latere Koninkrijk Nederland opgeroepen om zich met een achternaam te laten registreren. Velen waren al voorzien, vooral in de Zuidelijke Nederlanden (België) maar het noorden moest er ook aan geloven. Het werd verplicht gesteld. Voor de Burgerlijke Stand werd gezegd, de Code Civil. Het werd daardoor ook gemakkelijker om belastingen te innen, ‘bijkomende schade’ als het ware. Die verplichting werd nog een paar keer herhaald en leidde tot namen afgeleid van woonplaatsen, afkomst, beroepen, dat soort zaken. En waar autoriteit is, ontstaat tegenstand. Dat is van alle tijden en dus werd de kont soms flink tegen de krib gegooid. Zo kwam men aanzetten met flinkevleugels, soetekauwen, dequadstenieten en ganseijeren zowel groot als klein, en waarschijnlijk ook huizen in ’t veld.

Een eigenaardige naam? In mijn geboortedorp heette de postbode Piel. En o wonderlijk lot, de meisjesnaam van zijn vrouw ook Piel. Zij gingen daaronder gebukt hoewel het dorp het geen bal kon schelen. In december speelde hij voor Sinterklaas hetgeen niemand mocht weten maar algemeen bekend was. In de tijd dat je bij Zwarte Piet nog niet aan herstelbetalingen hoefde te denken vanwege uitbuiting ergens in de Middeleeuwen en ook het gebruikelijke geouwehoer in de media, vanaf eind augustus, was nog niet aan de orde. Mede hierdoor was hij een algemeen bekend dorpspersoon, hetgeen een extra aanleiding was om een procedure te starten voor het wijzigen van beider achternaam. Het heeft jaren gekost (jawel, een heel gepiel) voordat toestemming werd gegeven, bij Koninklijk Besluit, om een trema op de e te zetten. Grote blijdschap! Het kleine naamplaatje op de voordeur werd vervangen door een veel groter exemplaar en de trema werd in goud gestanst boven de e. Ze gaven nog net geen receptie. En dat het dorp hem gewoon de Piele bleef noemen, deed geen zeer meer. Het echtpaar Piël ‒ Piël.

Onlogische namen? Iemand die niets van voetbal weet, zal bij Zlatan Ibrahimović niet meteen aan Zweden denken. Toch is Zlatan, zoon van Ibrahim, Zwedens topscorer aller tijden, te vergelijken met onze Robin van Persie, die vrij zeker niet van Iraanse afkomst is. En wat te denken van Dai Dai Ntab? Wereldkampioen sprint, schaatsen, 2017. ‘Alleen maar’ voetballers hebben geen idee uit welk land, schaatsers wel uiteraard: een echte Nederlander met een vader uit Senegal. Andersom ook: Mike Havenaar is profvoetballer bij ADO Den Haag en heeft meerdere interlands gespeeld voor Japan, hij is Japanner. Ruben Schaken is een collega van Maiku Hafuna, geen idee trouwens of Ruben zijn achternaam wel eer aandoet. Grootmeester Hikaru Nakamura daarentegen is geen Japanner maar Amerikaan. En bij En Passant speelt Zhaoqin Peng, Nederlandse en onze enige vrouwelijke GM (niet W maar I), begin februari nog aanwezig in Apeldoorn tegen ons eerste team. Zij is driemaal nationaal kampioene geweest van China en dertienmaal van ons land.

In dit verband kan ik natuurlijk niet heen om de bekende Russische speerwerper Knorre Knorringa. Godfried Bomans vermoedde dat hij een andere oorsprong heeft en dacht aan Spanje… Vreemd, want in Spanje (ook in sommige Spaanstalige landen) bestaat de achternaam uit twee delen. Tennisser Rafael heet in feite Nadal Parera, naar beide ouders. Soms met de letter y tussen beide namen hetgeen ‘en’ betekent. Als de tweede naam met i of ‘hi’ begint, dan wordt de y een e. Ook de Cubaanse oud-wereldkampioen schaken mag hier niet ontbreken: José Raúl Capablanca y Graupera. Dat hij wel eens Capa wordt genoemd, begrijpt iedereen. Mijn vroegere collega (en destijds schaaklid bij de Mierlose Schaak Club) Jaime Prat i Ramón heeft me nog een variant uitgelegd. De i in zijn naam is Catalaans en maak vooral niet de fout om Catalaans Spaans te noemen. Dat ligt zeer gevoelig. Het zijn ook heel verschillende openingen uiteindelijk. Hij is getrouwd met een Nederlandse en hun kinderen hebben als achternaam De Prat. Jawel: de De van Van.

Voornamelijke achternamen! We kennen vele ‘zonen en dochters van’ in vele vormen in vele talen. IJsland met -son en -dottír spant de kroon. In de telefoongids van Reykjavik kun/kon je zien dat ‘ze’ (bijna) allemaal zo eindigen, gerangschikt op voornaam trouwens. Eén voorbeeld uit Scandinavië: natuurlijk wereldkampioen Magnus, zoon van Carl, hoewel zijn vader Henrik heet. De Noren beleven sowieso een prima denksport periode want één van de sterkste bridgeparen ter wereld is het Helle-paar Tor Helness en Geir Helgemo. Tegenwoordig uitkomend voor en wonend in Monaco vanwege het klimaat, liever gezegd het belastingklimaat. Het mooie weer nemen ze graag op de koop toe. Wellicht zijn de denksporters medeverantwoordelijk voor Noorwegens nummer één positie op de ‘gelukkigste landen lijst’. Van hun schaatsers moeten ze het niet meer hebben, ze kunnen Sven Kramer zo langzamerhand wel schieten!
En dan heb je ook nog de vele vitsjen, ova’s en eva’s, ski’s en skaja’s, enko’s en dze’s, jannen of iannen plus svili’s en fili’s.

Woonplaatsnamen geven duidelijke aanwijzingen. Bij Schaakstad Apeldoorn zes man, die beginnen met Van en eindigen op een stad of dorp. En kennen we City to City nog? Maarten van Praag en Sandro van Breemen vormden die band, een terechte naam dus. Met het prachtige The Road Ahead? Is lang een nummer één hit geweest en begint zo:

The road ahead is empty
It’s paved, with miles of the unknown
Whatever seems to be your destination
Take life the way it comes, take life the way it is

Niet alleen toepasselijk in het dagelijks leven maar ook geschikt voor uitvaarten, lijkt mij. Bob Dylan heeft voor mindere teksten de Nobelprijs gekregen…

Namen omzetten naar een andere taal kan op grote problemen stuiten. IBM besloot om het gebruikersinterface van hun mainframe kantoorsystemen ook te gaan leveren in de taal van de afnemers. Philips was een grote gebruiker destijds en werd uitgenodigd deel te nemen in een werkgroepje om Engels te vervangen door Nederlands. Iemand van IBM uiteraard, een professionele tolk/vertaler en ik werd gevraagd (aangewezen) door Philips. Een van de aardigste projecten die ik heb meegemaakt. Met alle tegenwoordige voorzieningen en mogelijkheden en apps op de kleinste mobieltjes en smartphones, lijkt het op iets uit de ijstijd, maar bedenk dat soms kleine stapjes nodig zijn om ergens te komen. Engels is een korte, compacte taal en Nederlands is langer. In de techniek van toen moest worden gewoekerd met ruimte. Een woord of naam die paste in vier bytes, kreeg ook niet meer dan vier. Het was daarom moeilijker dan ik dacht omdat het Nederlandse equivalent ook moest passen, geen sprake van meer ruimte, ondenkbaar! Dat leverde per definitie soms gekunstelde oplossingen op. Om de problematiek aan te geven, een ornithologisch voorbeeld. Het Engelse wren is een Nederlands winterkoninkje, ga er maar aan staan. En dan boften we nog dat geen Latijnse versie nodig was: Troglodytes Troglodytes. Hoe het project is afgelopen weet ik niet meer. Ik kan me niet herinneren een taaleigen versie gezien te hebben, maar de wekelijkse bijeenkomsten waren hoogtepunten!

Over winterkoninkje gesproken, dat is géén toepasselijke naam. IJsvogel evenmin. De namen suggereren affiniteit met de winter, met ijs, met kou. Niets is minder waar, een strenge winter is dodelijk vanwege de eenzijdige afhankelijkheid van insecten voor de één en visjes voor de ander. De insecten vriezen dood en vissen worden onbereikbaar. De prijs van één soort voedsel en zij kunnen zich op dat punt niet aanpassen zoals een roodborstje. Die kan in uiterste nood ook nog eens tegen ’t raam tikken. Wel toepasselijk is een vogelnaam die gebaseerd is op het geluid of gezang van de bewuste vogel, een onomatopee dus. Een kievit, koekoek, grutto, noem ze maar op, oehoe, wielewaal. De laatste ook met zijn Latijnse naam Oriolus Oriolus. Het is niet een specifiek Nederlandse gewoonte want ‘onze’ tjiftjaf is een Duitse Zilpzalp en een Engelse chiffchaff. De buitenlandse oren verwoorden dezelfde klank net weer iets anders. Ikzelf hoor in een tjiftjaf meer een tieltuul…

Ook weet ik niet of de Duitsers zijn geslaagd in hun IBM vertaalproject. Duits is nog langer dan Nederlands. Maar ze houden heel sterk vast aan hun Muttersprache. Bij het zappen op tv bleef ik hangen bij een Amerikaanse western op een Duitse zender. Geen idee waar het over ging, wel hoorde ik Duits spreken door John Wayne terwijl zijn mond Engels bewoog. Knap gedaan maar heel vreemd. Aan het hinniken hoorde ik eveneens iets vreemds, ik denk dat zij de paarden ook nasynchroniseren. Min of meer logisch bij Jolly Jumper, van Lucky Luke, maar hier? Het is me ontgaan wat de Duitsers hebben gemaakt van de volgende fijnbesnaarde mededeling van John Wayne (andere film waarschijnlijk):

“I don’t eat beans ‘cause it gives me gas in the ass.”

Waarom ik zo’n zin onthoud is me een raadsel.

Om met schaken te eindigen binnen de titel van dit stukje, gaan we stoeien met de namen van het team Schaakstad Apeldoorn 4 in het afgelopen seizoen.

  • Frie’s achternaam verwijst naar het kleine plaatsje Belle (hij is één van de eerder genoemde zes), in het noorden van Frankrijk, tegen België aan. De naam heb ik ook wel eens in Zeeuws Vlaanderen gezien.
  • Frans’ voorvaderen moeten aan of bij een dijk hebben gewoond (waarbij de Afsluitdijk niet voor de hand ligt) of afkomstig zijn uit een plaats zoals Gorredijk.
  • De achternaam van Henk doet denken aan de vroegere grote deelstaat in het noorden van Duitsland, Pruissen dus. Borussia in het Latijn zoals Bavaria voor Beieren.
  • Adriaan zal van adellijke afkomst zijn. Hoewel geen Keizer noch De Koning en ook geen Prins, is Den Hertog als achternaam voornaam en respectabel.
  • Marco is een ‘zoon van’ gezien zijn -sen. Van Berend, verhaspeld tot Beernd waarna de n ook nog is verdwenen in de loop der tijden en Beerd resteert.
  • Hetzelfde geldt voor Lex, alleen is bij hem een andere n, die van -sen geleidelijk aan verdampt. Of toch oorspronkelijk Cor uit Lisse en dus nog een plaatsnaam?

En bij het ouder worden kun je niet alleen haren en/of schaaksterkte verliezen, klaarblijkelijk dus ook letters. Bij mij herinnert alleen de s nog aan -sen. En dat leidt tot de onvermijdelijke conclusie: Bert ‘zoon van Ba’. Postbode Piel kan ik dus goed begrijpen. En bij mij maakt een trema boven de a de zaak alleen maar erger. Onze jongste zoon heeft zijn afstudeerproject in El Salvador gedaan en werd daar El Jefe genoemd. Klinkt beter dan ‘hijo de Ba’ om over andere hijos maar te zwijgen.

Is al het bovenstaande conform de waarheid?
Ja dat is zo, afgezien van mijn afkomstkunde wat het vierde team betreft. Daarnaast twijfel ik slechts aan twee zaken: die vermeende Spaanse oorsprong van Knorre Knorringa zit me niet lekker, dat kan bijna niet waar zijn. Verder vind ik in geen enkel naslagwerk of biografie ook maar de geringste verwijzing naar een mogelijk Nederlandse afkomst van William Shakespeare. Zou ik er dan zo naast zitten?
Dat vind ik verbaasingwekkend. Ik stop nu en ga verder zoeken.
Genoeg gebaaseld.
Baasta!

Plaats een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.